روش دلفی فازی

وش دلفی فازی (Fuzzy Delphi Method یا FDM) یک تکنیک تصمیم‌گیری و پیش‌بینی گروهی است که برای جمع‌آوری و تحلیل نظرات کارشناسان استفاده می‌شود. این روش ترکیبی از "روش دلفی" و "منطق فازی" است و برای افزایش دقت و کاهش ابهام در نتایج به کار می‌رود. در ادامه به جزئیات این روش می‌پردازم:

1. روش دلفی: مرور کلی

روش دلفی یک روش ساختاریافته برای جمع‌آوری نظرات و پیش‌بینی‌ها از یک گروه از کارشناسان است. این روش به طور معمول در چندین دور انجام می‌شود، به این شکل که:

• کارشناسان به صورت ناشناس نظرات خود را در مورد یک مسئله خاص ارائه می‌دهند.
• نتایج جمع‌آوری شده و تحلیل می‌شوند.
• خلاصه‌ای از نتایج به کارشناسان بازخورد داده می‌شود و دور بعدی نظرات دریافت می‌شود.
• این فرآیند تکرار می‌شود تا زمانی که توافقی نسبی بین کارشناسان حاصل شود.

روش دلفی به دلیل استفاده از نظرات کارشناسان به صورت ناشناس و با بازخوردهای مکرر، به کاهش تعصبات فردی و دستیابی به تصمیم‌های جامع‌تر کمک می‌کند.

2. منطق فازی: مرور کلی

منطق فازی یک روش ریاضی است که برای مدل‌سازی ابهام و عدم قطعیت استفاده می‌شود. برخلاف منطق کلاسیک (صفر و یک)، منطق فازی می‌تواند مقادیر بین صفر و یک را نیز در نظر بگیرد. به عنوان مثال، در حالی که منطق کلاسیک تنها به "درست" یا "غلط" محدود است، منطق فازی به مفاهیمی مانند "تا حدودی درست" یا "تقریباً غلط" اجازه می‌دهد.

3. روش دلفی فازی: ترکیب روش دلفی و منطق فازی

روش دلفی فازی با ترکیب این دو روش، سعی می‌کند از نقاط قوت هر دو بهره‌مند شود:

مراحل اجرای روش دلفی فازی:

1. انتخاب کارشناسان و تعریف مسئله: در این مرحله، کارشناسانی که دارای تجربه و تخصص کافی در زمینه مورد بحث هستند، انتخاب می‌شوند. سپس، مسئله یا سوالاتی که نیاز به بررسی دارند، به صورت واضح و شفاف تعریف می‌شوند.

2. جمع‌آوری نظرات با استفاده از مقیاس‌های فازی: برخلاف روش دلفی سنتی که نظرات به صورت کمی یا کیفی جمع‌آوری می‌شود، در روش دلفی فازی از مقیاس‌های فازی (مانند "خیلی کم"، "کم"، "متوسط"، "زیاد"، "خیلی زیاد") برای جمع‌آوری نظرات استفاده می‌شود. این مقیاس‌ها به صورت عددی فازی مانند (0.2, 0.5, 0.8) تعریف می‌شوند.

3. تبدیل نظرات به مقادیر فازی: نظرات کارشناسان با استفاده از مقیاس‌های فازی به مقادیر فازی تبدیل می‌شوند. برای مثال، نظر "زیاد" ممکن است به صورت یک عدد فازی مانند (0.6, 0.8, 1.0) نمایش داده شود.

4. محاسبه میانگین فازی: برای هر سوال، میانگین فازی نظرات محاسبه می‌شود تا یک تصویر کلی از نظر گروه به دست آید. این مرحله به تعیین توافق یا اختلاف بین نظرات کارشناسان کمک می‌کند.

5. بازخورد به کارشناسان و اجرای دورهای بعدی: نتایج به کارشناسان بازخورد داده می‌شود و از آنها خواسته می‌شود تا در صورت لزوم نظرات خود را اصلاح کنند. این فرآیند چندین بار تکرار می‌شود تا زمانی که توافق نسبی حاصل شود.

6. تعیین نقطه توافق و تحلیل نهایی: در نهایت، نظرات نهایی به عنوان مجموعه‌ای از اعداد فازی تحلیل می‌شوند تا نقطه توافق گروهی مشخص شود.

4. مزایای روش دلفی فازی:

• کاهش ابهام: با استفاده از منطق فازی، این روش به خوبی با عدم قطعیت و ابهام در نظرات کارشناسان مقابله می‌کند.
• افزایش دقت: ترکیب روش دلفی و منطق فازی، دقت و قابلیت اطمینان نتایج را افزایش می‌دهد.
• تعامل و همگرایی: با استفاده از چندین دور بازخورد، این روش به ایجاد همگرایی و توافق بین کارشناسان کمک می‌کند.
• استفاده در شرایط پیچیده: مناسب برای مسائل پیچیده و چند‌بعدی که در آن‌ها نظرات مختلف وجود دارد.

5. کاربردها:

روش دلفی فازی در بسیاری از حوزه‌ها از جمله برنامه‌ریزی استراتژیک، مدیریت ریسک، توسعه سیاست‌ها، پیش‌بینی تکنولوژی، ارزیابی عملکرد و مدیریت پروژه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در مجموع، روش دلفی فازی ابزاری قدرتمند برای تصمیم‌گیری گروهی در شرایط عدم قطعیت و ابهام است که با ترکیب نظرات کارشناسان و استفاده از منطق فازی به بهبود دقت و قابلیت اطمینان نتایج کمک می‌کند.

به عبارت دیگر

کاربردهای عملی:

1. پیش‌بینی فناوری: برای شناسایی و ارزیابی فناوری‌های نوظهور.
2. برنامه‌ریزی استراتژیک: برای تدوین سیاست‌ها و استراتژی‌های سازمانی.
3. مدیریت ریسک: برای شناسایی و ارزیابی ریسک‌های بالقوه.
4. ارزیابی عملکرد: برای ارزیابی عملکرد پروژه‌ها، محصولات یا فرآیندها.

اعداد فازی مثلثی، نوعی نمایش فازی هستند که با سه عدد (پارامتر) به نام‌های کمینه (Lower bound)، محتمل‌ترین (Most likely) و بیشینه (Upper bound) مشخص می‌شوند. این سه عدد به ترتیب نشان‌دهنده محدوده‌ی پایین، مقدار میانگین (مرکزی) و محدوده‌ی بالای یک مقدار فازی هستند.

در روش دلفی فازی، برای بیان نظرات کارشناسان از این نوع اعداد استفاده می‌شود. در زیر مقادیر فازی مثلثی برای پنج سطح "خیلی کم"، "کم"، "متوسط"، "زیاد"، "خیلی زیاد" را ارائه می‌دهیم:

اعداد فازی مثلثی برای پنج سطح:

1. خیلی کم (Very Low):

   • نمایش: (0, 0, 0.25)
   • توضیح: این عدد فازی نشان‌دهنده‌ی یک مقدار بسیار کم است. محدوده پایین (0) و محدوده بالا (0.25) است و محتمل‌ترین مقدار نزدیک به پایین‌ترین حد است.

2. کم (Low):

   • نمایش: (0, 0.25, 0.5)
   • توضیح: این عدد فازی نشان‌دهنده‌ی یک مقدار کم است. کمترین مقدار (0)، محتمل‌ترین مقدار (0.25)، و بیشترین مقدار (0.5) است.

3. متوسط (Medium):

   • نمایش: (0.25, 0.5, 0.75)
   • توضیح: این عدد فازی نشان‌دهنده‌ی یک مقدار متوسط است. محدوده پایین (0.25)، مقدار محتمل‌ترین (0.5) و محدوده بالا (0.75) است.

4. زیاد (High):

   • نمایش: (0.5, 0.75, 1)
   • توضیح: این عدد فازی نشان‌دهنده‌ی یک مقدار زیاد است. کمینه (0.5)، محتمل‌ترین (0.75) و بیشینه (1) است.

5. خیلی زیاد (Very High):

   • نمایش: (0.75, 1, 1)
   • توضیح: این عدد فازی نشان‌دهنده‌ی یک مقدار بسیار زیاد است. مقدار محتمل‌ترین و بالاترین محدوده‌ها برابر (1) هستند و کمینه آن (0.75) است.

نمودار اعداد فازی مثلثی:

اعداد فازی مثلثی را می‌توان به صورت نمودار نیز نمایش داد که هر کدام یک مثلث بر روی محور اعداد حقیقی تشکیل می‌دهند. این مثلث‌ها با ترکیب شدن، یک بازه پیوسته از نظرات یا مقادیر را نشان می‌دهند که می‌تواند به صورت گرافیکی بیانگر عدم قطعیت و ابهام موجود در داده‌ها باشد.

با استفاده از این مقادیر فازی مثلثی، می‌توان به صورت ریاضیاتی نظرات و دیدگاه‌های کیفی کارشناسان را به شکلی دقیق‌تر و قابل تحلیل تبدیل کرد.